Vermogensplanning voor samenwonenden

Indien Pieter en An niet wensen te huwen voor de wet dan kunnen ze dat in ons land doen als wettelijke of als feitelijke samenwonende.

Stel dat Pieter en An wettelijk gaan samenwonen. Dit is al ruim twintig jaar mogelijk in België. Deze rechtsfiguur biedt een bescheiden statuut met hoofdzakelijk een vermogensrechtelijk karakter. Pieter en An moeten hiervoor een schriftelijke verklaring tot wettelijke samenwoning afleggen bij de burgerlijke stand van hun gezamenlijke woonplaats. Wettelijke samenwoning is mogelijk voor twee personen voor zover die nog niet door een huwelijk of een (andere) wettelijke samenwoning gebonden zijn. In tegenstelling tot het huwelijk heeft de wettelijke samenwoning een aseksueel karakter. Het staat bijvoorbeeld ook open voor familiale tweerelaties (bv. broer en zus of ouder en kind). Voor de eenvoud van dit artikel gaan we verder uit van de situatie van Pieter en An, dus partners die geen verwanten van elkaar zijn. De wettelijke samenwoning van Pieter en An wordt beëindigd indien ze beslissen in het huwelijksbootje te stappen, door overlijden van één van hen of door overhandiging aan de ambtenaar van de burgerlijke stand van een gezamenlijke of zelfs een eenzijdige verklaring van beëindiging van de wettelijke samenwoning.

Stel dat Pieter en An niet gehuwd zijn en ook geen verklaring van wettelijke samenwoning hebben afgelegd, dan kunnen ze ook gewoon feitelijk samenwonen. In tegenstelling tot het huwelijk en de wettelijke samenwoning wordt het statuut van feitelijk samenwonen niet door de wet geregeld. Deze samenlevingsvorm vergt dus geen formaliteiten. Feitelijk samenwonen is evenmin beperkt tot tweerelaties. Ook hier beperken we ons tot de situatie van An en Pieter.

Wettelijk samenwonenden zijn onderworpen aan een aantal dwingende wettelijke bepalingen, waarbij verwezen wordt naar de regeling voor echtgenoten, al zijn de bepalingen van toepassing op samenwonenden veel beperkter. De wettelijke samenwoning biedt trouwens maar een minimale bescherming omdat die zoals hierboven reeds vermeld op elk ogenblik door elke partner eenzijdig kan worden beëindigd zonder enige rechterlijke tussenkomst.

Eén van de belangrijkste dwingende bepalingen is de bescherming van de gezinswoning en het huisraad. Dit houdt onder meer in dat één van de wettelijk samenwonende partners niet op eigen houtje kan beslissen om deze woning te verkopen, weg te schenken of te hypothekeren, zelfs niet indien hij er alleen eigenaar of vruchtgebruiker van is, tenzij de andere partner hiermee instemt. Dit geldt ook voor het huisraad. Maar ook indien de woning gehuurd wordt, is er een bescherming: als één partner een huurovereenkomst sluit met betrekking tot de gezinswoning, dan creëert de wettelijke samenwoning een wettelijk onverdeeld huurrecht voor beide partners. Daarvan kan niet worden afgeweken. Beide partners worden titularis van het huurcontract, ongeacht of het huurcontract wordt afgesloten voor of na het aangaan van de wettelijke samenwoning. Daarnaast moeten in principe alle opzeggingen en kennisgevingen uitgaan van beide partners of gericht zijn aan elke partner afzonderlijk.

Indien deze beschermingsmaatregelen niet gerespecteerd worden, kan de medepartner de nietigverklaring van de handeling en eventueel een schadevergoeding van de andere partner vorderen.

Verder geldt tussen wettelijk samenwonenden ook de plicht om bij te dragen in de lasten van het samenleven volgens hun mogelijkheden. Daarnaast is er (onder andere) nog de hoofdelijke aansprakelijkheid voor huishoudelijke en opvoedingsschulden (met uitzondering van buitensporige schulden).

Feitelijk samenwonenden hebben geen enkele verplichting tegenover elkaar, tenzij zij daarover afspraken hebben gemaakt in een samenlevingscontract (zie verder).

Het vermogensrechtelijke karakter van de wettelijke samenwoning sluit het sterkst aan bij dat van gehuwden met een stelsel van scheiding van goederen. Elke partner is eigenaar van de goederen waarvan hij de eigendom kan bewijzen en van de inkomsten uit deze goederen en de opbrengsten uit eigen arbeid. De goederen waarvan een partner de eigendom niet kan bewijzen, behoren dan weer volgens een wettelijk vermoeden in onverdeeldheid toe aan beide partners.

Voor feitelijk samenwonenden gelden geen specifieke regels. Voor zover ze er niet via overeenkomst van afwijken, geldt gewoon het gemene recht. Elke partner behoudt de exclusieve eigendom over enerzijds de goederen die hij bezit bij de aanvang van de samenwoning en anderzijds de goederen die hij tijdens de samenwoning verwerft. Goederen die de feitelijk samenwonenden gezamenlijk verwerven of waarvan geen van beiden kan aantonen dat ze exclusief van hem of haar zijn, behoren hen in onverdeeldheid toe. In de praktijk worden bij een relatiebreuk vaak discussies gevoerd over de exclusieve eigendom van roerende goederen.

Zowel wettelijk als feitelijk samenwonende koppels kunnen een samenlevingscontract sluiten, waarin specifieke voorwaarden van het samenwonen worden opgenomen. Voor wettelijk samenwonenden moet dat contract wel bij notariële authentieke akte opgemaakt worden. In dat contract kunnen ze de organisatie van het gezin en een aantal gevolgen van het samenwonen voor het bezit regelen. Zo kunnen An en Pieter bepalen welke bezittingen persoonlijk en welke gemeenschappelijk zijn, welk bedrag ze maandelijks op de gemeenschappelijke rekening storten om de kosten van hun huishouden te betalen, hoe een eventuele relatiebreuk wordt geregeld, hoe de kosten van de opvoeding van de kinderen worden gedragen, enz. Uiteraard mag de overeenkomst geen inbreuk uitmaken op de regels van de openbare orde, goede zeden of dwingende bepalingen.

Op erfrechtelijk vlak is er een duidelijk onderscheid tussen het erfrecht van wettelijke en feitelijke samenwonenden.

Wettelijk samenwonenden erven automatisch van elkaar (dus zonder dat een testament noodzakelijk is), maar dat erfrecht is beperkt tot het vruchtgebruik op de gezinswoning en het daarin aanwezige huisraad of indien de gezinswoning gehuurd werd het recht op de huur van deze woning en het vruchtgebruik van het daarin aanwezige huisraad. Onder gezinswoning wordt verstaan het onroerend goed dat tijdens het samenwonen het gezin tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende of indien het een gehuurde woning betreft, het onroerend goed dat bij het openvallen van de nalatenschap van de vooroverleden wettelijk samenwonende partner het gezin tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende.

Het is wel oppassen geblazen want dit is geen reservatair beschermd erfrecht: elke partner kan deze erfaanspraken beperken door het opmaken van een testament en de langstlevende partner bijgevolg geheel of gedeeltelijk onterven. De langstlevende partner hoeft daarvan zelfs niet op de hoogte van te zijn.

Sinds enkele jaren geniet de wettelijk samenwonende partner ook van het wettelijk voortgezet vruchtgebruik op de gezinswoning, indien deze woning door de vooroverleden partner geschonken werd en deze zich daarbij een vruchtgebruik op de woning had voorbehouden. Wel enkel op voorwaarde dat de wettelijk samenwonende partner op het tijdstip van de schenking al die hoedanigheid had en de schenkende partner titularis van dit vruchtgebruik is gebleven tot op de dag van zijn overlijden. Stel dat An alleen eigenaar is van de gezinswoning en dat ze tijdens het wettelijk samenwonen met Pieter de blote eigendom van deze woning schenkt aan haar zus, dan zal Pieter bij het overlijden van An het wettelijk voortgezet vruchtgebruik verkrijgen op deze woning. Pas bij het overlijden van Pieter zal de zus de volle eigendom verkrijgen van deze woning (tenzij Pieter opteert voor de omzetting van dit vruchtgebruik (zie hierna)).

Zowel het “gewone” wettelijk vruchtgebruik op de gezinswoning en de daarin aanwezige huisraad als het wettelijk voortgezet vruchtgebruik erop zijn vatbaar voor omzetting in (onder andere) bijvoorbeeld een som geld of een gewaarborgde en geïndexeerde rente, maar enkel mits toestemming van de langstlevende partner.

Feitelijk samenwonenden erven niet van elkaar. De nalatenschap komt in dat geval toe aan de kinderen en, als er geen kinderen zijn, aan de verdere familieleden. Als er geen kinderen of familieleden zijn, komt de nalatenschap toe aan de Belgische Staat. Als je toch wil dat de langstlevende feitelijk samenwonende partner erft, moet er een testament opgemaakt worden. Daarbij moet wel rekening gehouden worden met een eventuele wettelijke reserve voor de kinderen.

In het Vlaams Gewest genieten wettelijk samenwonenden van dezelfde gunsttarieven als voor echtgenoten, gaande van 3% tot 27%. Zij genieten in principe bovendien ook van de vrijstelling in de erfbelasting op de gezinswoning (in de situatie van An en Pieter).

Feitelijke samenwonenden hebben ook recht op deze gunsttarieven, evenwel op voorwaarde dat ze op de dag van het overlijden minstens één jaar ononderbroken hebben samengewoond en een gemeenschappelijke huishouding hebben gevoerd. Is dat niet het geval dan zijn de gewone, hogere tarieven van toepassing, gaande van 25 tot 55% (in de situatie van An en Pieter). Feitelijk samenwonenden hebben bovendien ook recht op de vrijstelling in de erfbelasting op de gezinswoning, op voorwaarde dat ze drie jaren ononderbroken hebben samengewoond en een gemeenschappelijke huishouding hebben gevoerd.

In het Waals Gewest genieten enkel de wettelijk samenwonenden van dezelfde gunsttarieven als echtgenoten, gaande van 3% tot 30%. Zij genieten in principe bovendien ook van de vrijstelling in de successierechten op de woning die de wettelijk samenwonenden tot hoofdverblijf diende sinds minstens 5 jaar op de datum van het overlijden.

Feitelijk samenwonenden worden onderworpen aan de gewone hogere tarieven gaande van 30 tot 80% (in de situatie van An en Pieter) en kennen geen vrijstelling in de successierechten op de gezinswoning.

In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest genieten enkel de wettelijk samenwonenden van hetzelfde gunsttarief als echtgenoten, gaande van 3% tot 30%. Zij genieten in principe bovendien ook van de vrijstelling in de successierechten op de gezinswoning (in de situatie van An en Pieter).

Feitelijk samenwonenden worden onderworpen aan de gewone hogere tarieven gaande van 40 tot 80% (in de situatie van An en Pieter) en kennen geen vrijstelling in de successierechten op de gezinswoning.

Uit het bovenstaande volgt dat vooral feitelijk samenwoners in het Waals en Brussels Hoofdstedelijk Gewest er alle belang bij hebben om een successieplanning op te stellen, willen ze de uiterst hoge tarieven (toptarief 80%!) vermijden.

Zijn An en Pieter wettelijk samenwonend en willen ze dat de langstlevende onder hen meer erft dan het vruchtgebruik op de gezinswoning en het daarin aanwezige huisraad, dan kunnen ze overwegen om elk een testament op te stellen waarbij ze elkaar begunstigen. Voordeel van een testament is dat ze volledig eigenaar blijven van hun goederen tot op het moment van hun overlijden. Burgerrechtelijk ontvangt de langstlevende dan op dat moment de nalatenschap van de eerststervende partner en vanuit fiscaal oogpunt kunnen ze dan genieten van de hierboven vermelde gunstige tarieven in de successierechten. Bij de opmaak van dat testament moet uiteraard wel rekening gehouden worden met bijvoorbeeld de reservataire aanspraken van de kinderen van de testator. Bovendien biedt een testament juridisch gezien maar een beperkte zekerheid aan de langstlevende wettelijk samenwonende partner, aangezien de testator het testament op elk ogenblik kan herroepen.

Zijn An en Pieter feitelijk samenwonend, dan zal burgerrechtelijk gezien de langstlevende partner door de werking van het testament de nalatenschap van de eerststervende verkrijgen maar zullen ze enkel in het Vlaams Gewest van de fiscale gunsttarieven kunnen genieten, en dan nog slechts na voldoende lang met elkaar te hebben samengewoond (zie de hierboven vermelde voorwaarden). In het Waals en Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft een testament burgerrechtelijk dezelfde gevolgen maar fiscaal gezien worden de torenhoge tarieven (tot 80%) losgelaten op de nalatenschap van de eerststervende partner.

In tegenstelling tot een testament heeft een schenking burgerrechtelijk een onmiddellijk effect. Wat je schenkt, ben je kwijt. Een schenking tussen samenwonenden is dan ook onherroepelijk, dit in tegenstelling tot schenkingen tussen echtgenoten die te allen tijde herroepbaar zijn. Uiteraard kan aan een schenking de nodige voorwaarden en/of lasten verbonden worden, zoals een voorbehoud van vruchtgebruik of een recht van conventionele terugkeer. Voor meer info in dat verband verwijzen we naar ons artikel ‘Het schenken van roerend vermogen aan kinderen’. Daarnaast levert schenken vaak ook een fiscaal voordeel op, zeker als het om roerende goederen gaat. In de drie gewesten zijn de tarieven voor schenkingen van roerende goederen immers een vast tarief, in tegenstelling tot de progressieve tarieven van de successierechten.

In het Vlaams Gewest kunnen niet alleen wettelijk samenwonenden van dezelfde voordelige tarieven als van toepassing op echtgenoten en in de rechte lijn genieten, maar ook feitelijk samenwonenden voor zover ze op het ogenblik van de schenking ten minste één jaar ononderbroken hebben samengewoond en een gemeenschappelijke huishouding hebben gevoerd. In het Vlaams Gewest bedraagt het voordelig vast tarief voor roerende schenkingen 3%. Voor onroerende schenkingen zijn de gunsttarieven dan weer progressief (toptarief 27%).

In het Waals en Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn de voordelige tarieven als van toepassing op echtgenoten en in rechte lijn enkel van toepassing op wettelijk samenwonenden. Bovendien vereist het Waals Gewest dat de wettelijk samenwonenden ook daadwerkelijk samenwonen op het ogenblik van de schenking. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bedraagt het voordelige vaste tarief voor roerende schenkingen 3%, in het Waals Gewest 3,3%. Voor onroerende schenkingen zijn de gunsttarieven progressief (toptarief 27% in beide gewesten). Feitelijk samenwonenden komen in geen van beide gewesten in aanmerking voor de gunsttarieven. Zij ondergaan de “gewone” tarieven. Voor onroerende goederen bedraagt het toptarief 40% (in beide gewesten) in de situatie van An en Pieter en voor roerende goederen bedraagt het vast tarief 5,5% in het Waals Gewest en 7% in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Fiscaal gezien kan een schenking dus een aanzienlijke fiscale besparing opleveren. Stel dat An en Pieter beiden in het Vlaams Gewest wettelijk samenwonen en dat An een effectenportefeuille van 500.000 euro wil schenken aan Pieter, dan zal deze een vast tarief van 3% ondergaan. Indien An dezelfde portefeuille via testament aan Pieter zou vermaken, dan zou Pieter een toptarief van 27% verschuldigd zijn.

Een andere planningstechniek tussen samenwonenden is het aanwascontract dat zowel op onroerende als op roerende goederen kan slaan. In wat volgt beperken we ons tot een aanwascontract met een effectenportefeuille als voorwerp.

Een aanwascontract is in principe een kanscontract (ten bezwarende titel) dat in principe betrekking moet hebben op een bepaald goed (hier een effectenportefeuille) dat in onverdeeldheid gehouden wordt door twee partners waarbij overeengekomen wordt dat het onverdeelde aandeel van de eerststervende partner onder opschortende voorwaarde van zijn vooroverlijden, van rechtswege verkregen zal worden door de langstlevende. Omdat men bij aanvang van het contract niet weet wie het eerst zal overlijden gaat het om een kanscontract. Belangrijk is dat de kansen van beide partners gelijkwaardig zijn (inzake leeftijd, gezondheid en levensverwachting), dit uiteraard op het moment van afsluiten van het aanwascontract. Zodoende kan het contract gekwalificeerd worden als kanscontract ten bezwarende titel. In het andere geval zou de fiscus tot het bestaan van een schenking kunnen besluiten met vervelende fiscale bijwerkingen tot gevolg. Een aanwascontract moet ook beperkt zijn tot bepaalde goederen (hier de effectenportefeuille) en geen algemeenheden (bijvoorbeeld “alle roerende goederen”).

Worden deze basisregels gevolgd, dan levert het aanwascontract in principe een aantal gunstige gevolgen op. We benadrukken wel dat men zich steeds van de laatste stand van zaken moet vergewissen vooraleer daadwerkelijk tot een aanwascontract over te gaan, aangezien de fiscus deze planning met argusogen bekijkt en al eens het geweer van schouder durft veranderen. Indien u dus netjes binnen de lijntjes kleurt dan vallen de betreffende goederen in principe niet in de nalatenschap van de eerststervende partner. Zijn er kinderen dan kunnen deze ook in principe niet hun voorbehouden erfdeel (de reserve) opeisen met betrekking tot deze goederen. En op de aanwas van deze roerende goederen zijn bij overlijden dan in principe ook geen successierechten of registratierechten verschuldigd. Niet onbelangrijk: in tegenstelling tot een schenking tussen echtgenoten of een testament kan een aanwascontract niet eenzijdig herroepen worden door één van de partners. Het biedt dus meer zekerheid voor de langstlevende partner. Ten slotte zijn er een aantal bancaire, praktische aspecten waar steeds rekening mee gehouden moet worden. Worden er bijvoorbeeld gelden of effecten afgehaald van de aanwasrekening dan moeten beide partners samen optreden.