Waarom we allemaal over erfenis zouden moeten praten binnen de familie... en niet alleen om belastingen te vermijden

Artikel uit Le Vif, 24 oktober 2025.

Erfenis en successie blijven gevoelige onderwerpen binnen families. Het is niet eenvoudig om over de dood en geld te praten. Toch kan het verduidelijken van zaken tijdens het leven veel conflicten voorkomen. Het is een gesprek dat men waarschijnlijk had moeten voeren toen het nog kon. Er is een overlijden in de familie en daar zitten we dan, rond de familietafel of bij de notaris, om de erfenis te bespreken. Vaak is het een van de eerste keren dat het onderwerp openlijk wordt aangesneden. We hebben gehoord van erfenisconflicten elders. En we weten dat dit een potentieel moeilijk moment is in het gezinsleven. Dit beeld is wat stereotiep, zeker, maar lijkt toch sterk op wat veel families meemaken. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom successie een lastig onderwerp is om aan te snijden, vooral tussen ouders en kinderen. Het bevindt zich op het kruispunt van twee gevoelige thema’s: de dood aan de ene kant, geld- en vermogenskwesties aan de andere. Elke psycholoog of specialist in successieplanning zal aanraden het onderwerp openlijk en op een rustige manier te bespreken. Het is een manier om je nalatenschap te organiseren, eventueel om belastingen te omzeilen als men dat wenst, maar ook om potentiële conflicten te voorkomen. En, op een bepaalde manier, om ervoor te zorgen dat iedereen, inclusief de erfgenamen, een vorm van rust vindt.

Als we het over overdracht hebben, is het vermogen meer dan een koude cijferopvolging. "Wanneer geld in een gezin circuleert, heeft het een extramonetaire, symbolische, fantasierijke waarde die veel groter is dan zijn enige economische waarde", vat Nicole Prieur samen in het tijdschrift Cahiers critiques de thérapie familiale et de pratiques de réseaux (De Boeck Supérieur, 2021). Als filosoof en gezinstherapeut heeft ze verschillende boeken geschreven over geld, familierelaties en overdracht. Wanneer ze in de familiale context optreedt, is geld meer dan alleen geld. En erfenis is zeker meer dan de mechanische overdracht van een vermogen. Geld blijft misschien taboe, maar blijft alomtegenwoordig en structureert de familiebanden. "Gezinsgeld is een taalfeit, het brengt niet-uitgedrukte boodschappen over, verwachtingen, verlangens, wil tot macht, controle, ingreep, van dominantie ...", somt de Franse essayist op. "Het kadert in een veel ruimer geheel dat kwesties van schenkingen, loyaliteit, schuld, erkenning, onrechtvaardigheidsgevoel enz. omvat. Tussen de toegekende tijd, de toegekende affectie en de erkenning binnen de familie speelt zich een uitgebreid 'netwerk van uitwisselingen' af, zoals Nicole Prieur het noemt, dat moeilijk te objectiveren blijft.

"Wat er wordt uitgewisseld, is niet vergelijkbaar, en toch wordt er voortdurend vergeleken." De therapeut verwijst in beeldvorm naar het bestaan van een 'onbewuste rekenmachine' bij kinderen, al vanaf de kindertijd. "Ze registreert de tekorten, de gemiste kansen, de ouderlijke afwezigheden", die dreigen terug te komen wanneer er een overlijden optreedt. "Op het ogenblik van de erfenis is er dan een bruuske terugkeer van al die geregistreerde misrekeningen, en de gevoelens van onrechtvaardigheid uit het verleden doen zich opnieuw voor met een zeer levendige emotionele scherpte, als ze ondertussen niet werden uitgewerkt", waarschuwt ze nog.

Wat leek op vragen over geld, bevat dus in werkelijkheid veel elementen van het levensverloop en de familiegeschiedenis, waardoor de gesprekken over de opvolging des te belangrijker, ongetwijfeld, maar ook delicater worden. Men denkt spontaan aan het geval dat bijvoorbeeld één kind lange en dure studies heeft voortgezet, terwijl een ander sneller in het beroepsleven is begonnen. Een vorm van rechtvaardigheid vinden op het moment van de nalatenschap is niet evident. Er zijn tal van mogelijke voorbeelden.

"Te vaak worden successieplanningskwesties vanuit een puur technische invalshoek aangepakt, terwijl de psychologie op de achtergrond valt. De psychologie van de betrokken partijen is evenwel essentieel, zodat een successieplanning op een bevredigende manier voor alle betrokken partijen tot stand komt", verduidelijkt Benoît Verschueren, senior estate planner bij Deutsche Bank. Hij verzekert dat "elke klant een specifieke puzzel is die naast de technische vragen ook de psychologie van de klanten omvat. Het is aan ons als estate planner om alle onderdelen samen te stellen."

Deze expert, net als anderen, bevestigt graag: hoewel successiekwesties gevoelig blijven, is er de laatste jaren een duidelijke mentaliteits- en praktijkverandering merkbaar. In België is niet plots iedereen over erfenis gaan praten aan de keukentafel, maar de taboes worden wel wat doorbroken.

Statistieken van de Federatie van het Notariaat (Fednot) tonen inderdaad een groeiend succes van verschillende successieplanningsinstrumenten, wat aantoont dat steeds meer mensen hun nalatenschap bij leven regelen. Het aantal testamenten en erfovereenkomsten is bijvoorbeeld de laatste jaren gestegen (zie verderop).

Deze trend is sterker in Vlaanderen dan in de andere twee regio’s van het land. Het interpreteren van deze regionale verschillen vereist voorzichtigheid, veralgemeningen worden best vermeden. Toch zegt notaris Sylvain Bavier, woordvoerder van de notarissen: “Misschien heeft de verklaring een culturele en sociale dimensie. Je kan je voorstellen dat men in het noorden van het land wat vooruitziender is, terwijl men in het zuiden meer leeft zonder aan de dood te denken.” Socio-economische verschillen kunnen ook een verklaring zijn. Waar de vermogens gemiddeld groter zijn, zal men wellicht meer nadenken over de toekomstige verdeling en uiteraard proberen successierechten te vermijden.

Het verminderen van de successierechten blijft voor de erfgenamen een centrale motivatie wanneer men besluit zijn nalatenschap te plannen. “Belgen hechten doorgaans veel belang aan fiscaliteit. Of beter gezegd: ze proberen de impact ervan op hun vermogen te beperken,” zegt Franck Cedrone, eveneens senior estate planner bij Deutsche Bank. Soms willen mensen koste wat het kost de successierechten voor hun erfgenamen minimaliseren. Het gebeurt zelfs dat ze daarin zo ver gaan dat ze zichzelf in gevaar brengen voor de toekomst. In dat geval is het ook onze taak om de klanten wat af te remmen en te begeleiden naar de optimale formule.” Elk instrument heeft zijn voor- en nadelen, afhankelijk van de specifieke situatie, maar notarissen onderscheiden grofweg een zestal manieren om een nalatenschap te plannen, elk met hun eigen kenmerken en subcategorieën.

Niet plannen is op zich geen ramp, dat betekent gewoon dat de wet de verdeling van de goederen zal bepalen. Toch kan men bij planning niet zomaar alles naar eigen goeddunken verdelen, want de wet voorziet een 'onaantastbare' reserve ten voordele van bepaalde erfgenamen (de kinderen en de langstlevende echtgenoot).

Een eerste manier om de nalatenschap te plannen is het opstellen of aanpassen van een huwelijkscontract, indien van toepassing. Schenkingen maken het mogelijk om een deel van het vermogen bij leven over te dragen. De erfovereenkomst (‘pacte successoral’) is een soort ‘kaarten-op-tafel’ moment, waarbij de betrokkenen en hun erfgenamen samen afspraken maken over bepaalde aspecten van de nalatenschap, met als doel een evenwicht te vinden dat iedereen tevredenstelt. Uiteraard blijven testamenten een klassieker. Sommige grotere vermogens worden via structuren zoals vennootschappen of stichtingen overgedragen. Tot slot zijn er de buitengerechtelijke mandaten, waarmee iemand aan een ander een reeks verantwoordelijkheden over zijn goederen of vermogen kan toevertrouwen, mocht er sprake zijn van onbekwaamheid (ziekte, ouderdom, zware handicap, enzovoort).

Fiscale redenen zijn zeker belangrijk bij de keuze voor successieplanning, bevestigt Sylvain Bavier. Maar er zijn ook andere motieven die de groeiende interesse verklaren. “De wetgeving is geëvolueerd,” herinnert de notaris. In 2018 bracht de hervorming van het erfrecht een reeks nieuwigheden, waaronder de introductie van de erfovereenkomst. Je kan niet zeggen dat die al een enorm succes kent, vooral niet in Wallonië en Brussel. Toch is het een interessante manier om zaken te ontmijnen.”

Ook de coronapandemie heeft mensen aan het denken gezet. Die periode deed velen nadenken over hun levenseinde, en dus ook over hun nalatenschap. Andere onverwachte gebeurtenissen hebben eveneens tot reflectie aangezet. “Het klinkt misschien vreemd, maar ik ben ervan overtuigd dat het overlijden van Johnny Hallyday effect heeft gehad. We hebben dat echt gemerkt.” De dood van de ster leidde tot een van de meest mediagenieke erfenisconflicten ooit. Vooral aan Franstalige kant herinnert men zich de ophefmakende strijd tussen Laeticia Hallyday aan de ene kant, en David Hallyday en Laura Smet aan de andere. “Al die elementen hebben ertoe geleid dat veel mensen zich vragen zijn gaan stellen. Heb ik aan mijn nalatenschap gedacht? Hoe verdeel ik mijn vermogen? Moet ik de zaken niet uitklaren om toekomstige problemen te vermijden?”

“Het grote publiek is beter geïnformeerd en de pers speelt daarin zeker een rol. Twintig jaar geleden waren er veel minder artikels over het onderwerp. Dankzij internet kunnen mensen zich informeren. In het algemeen zijn ze beter op de hoogte van de bestaande oplossingen,” voegt Benoît Verschueren toe, die daarin ook een generatie-effect ziet. “Mensen die nu 80 of 90 zijn, behoren nog tot een generatie die discreter is over geldzaken. Zestigers zijn al opener. En ik heb de indruk dat jongeren, bijvoorbeeld ondernemers, zich veel bewuster zijn van de uitdagingen en spontaan op zoek gaan naar oplossingen.”

Maatschappelijke evoluties versterken waarschijnlijk de behoefte om successies te verduidelijken. Levenslopen en het toenemende aantal nieuw samengestelde gezinnen, vergeleken met enkele decennia geleden, zorgen voor nieuwe vragen rond erfenissen. Met soms verrassingen tot gevolg, want het onderwerp is complex voor leken.

“Vaak komen de vragen pas na het eerste overlijden. Dan pas beginnen mensen erover te praten,” merkt Barbara Braun op, die in 2021 samen met haar collega Oriane Rihoux Orba Familia oprichtte in het Brussels Gewest. Dit successiebureau biedt begeleiding aan mensen na het overlijden van een naaste, voor administratieve en juridische stappen.

Wanneer ze bij rouwende families langskomen, staan ze op de eerste rij om te zien welke successiemaatregelen er al dan niet genomen zijn voor het overlijden. “Sommige families hebben hun nalatenschap verduidelijkt, maar dat blijft de uitzondering. Het klassieke geval is dat van het overlijden van een eerste ouder, wat heel wat vragen oproept. Mensen ontdekken dan dat de zaken niet verlopen zoals ze zich hadden voorgesteld. Dan beginnen ze zich af te vragen hoe hun eigen situatie in elkaar zit.” Het successiebureau is niet bevoegd om successieplanning te verstrekken, maar dit moment is vaak een gelegenheid om een soort successie-check-up te doen voor iedereen.

“Sommige mensen zijn verrast door het resultaat, omdat ze niet weten wat de wet precies bepaalt,” vervolgt Barbara Braun. “Zo denken mensen vaak dat wettelijk samenwonen en huwelijk dezelfde gevolgen hebben in het burgerlijk recht, terwijl dat helemaal niet zo is.” De situaties die Orba Familia tegenkomt zijn heel divers. “Echtgenoten zonder kinderen denken vaak dat alles automatisch naar hen gaat, maar dat is niet altijd het geval,” illustreert ze. Na een scheiding, als er een overlijden plaatsvindt, kan de ex-partner het wettelijk genot behouden over de goederen van het kind-erfgenaam, als dat kind minderjarig is. Soms komen leden van de schoonfamilie, of zelfs van de ex-schoonfamilie, in aanmerking, of kan het weigeren van een erfenis gevolgen hebben waar de betrokkenen niet aan hadden gedacht.

“Meestal, bij conflicten, gaat het om onuitgesproken zaken.”

Discussies tussen erfgenamen en het doorbreken van taboes zorgen voor transparantie. “Ik ben ervan overtuigd dat dat het beste is,” verzekert Sylvain Bavier. “Meestal, bij conflicten, gaat het om onuitgesproken zaken. Als een kind merkt dat er iets niet gezegd wordt, denkt het dat er nog veel meer niet gezegd wordt,” want het gebrek aan uitleg laat ruimte voor interpretatie. “Het begint vaak met iets kleins,” bevestigt Barbara Braun. “De psychologie speelt een grote rol. Iemand heeft het gevoel dat zijn broer of zus werd voorgetrokken, bijvoorbeeld.” Als er uitleg bij het testament zit, of als de erfovereenkomst de zaken heeft uitgeklaard, zijn de bedoelingen van de ouders duidelijker geworden.

De deelname van erfgenamen aan het planningsproces is gebruikelijker geworden, zeggen de verschillende experts. Dat betekent ook, zoals Franck Cedrone aangeeft, dat hun psychologie wordt meegenomen. In het jargon van de successieplanning zijn er enkele bekende syndromen die om wat preventie vragen. Zo is er het “Ferrari-syndroom”, waarbij men vreest dat de begunstigde van een schenking het kapitaal zal verkwisten, wat tot teleurstelling bij de schenker kan leiden. Er kunnen maatregelen genomen worden om dat te voorkomen, bijvoorbeeld via een notariële schenking met voorbehoud van vruchtgebruik. Het “hangmat-syndroom” houdt in dat men vreest dat de begunstigden op het ontvangen kapitaal gaan teren en hun studies of carrière laten varen. Het “naaktheidssyndroom” betreft eerder de schenker, die bang is zonder geld te komen zitten. Ook die angst kan worden weggenomen met goed advies.

Belangrijk detail: “Dit is niet alleen voor mensen met een groot vermogen. Zelfs bij wettelijk samenwonen is het de moeite waard om je te informeren,” raadt Barbara Braun aan. Opnieuw geldt: rustige gesprekken en deskundig advies zijn beter dan het in stand houden van taboes, die tot veel teleurstellingen kunnen leiden. Wat geldt voor successies, geldt ook voor veel andere dingen in het leven.

Het aantal Belgen dat besluit een testament op te stellen, neemt toe, wat duidelijk blijkt uit de statistieken van Fednot, de federatie van het notariaat. In het eerste semester van 2025 werden er 40.873 testamenten opgesteld. Dat is weliswaar iets minder dan in dezelfde periode van 2024 (41.347 testamenten), maar over de afgelopen jaren is er een stijging waar te nemen: 29.139 in het eerste semester van 2020, vervolgens 34.962 in 2021, 35.512 in 2022 en 39.008 in 2023.

“Het zijn vaak ongehuwde koppels die ervoor kiezen een testament op te maken,” zegt Sylvain Bavier, de woordvoerder van de notarissen. “Dat stelt hen in staat elkaar te beschermen, want volgens de wet erven ze weinig of zelfs helemaal niet van elkaar.” Meer Vlamingen doen dit (28.305 in het eerste semester), terwijl Walen (10.285) en Brusselaars (2.283) minder geneigd lijken om dit te doen. Dat betekent dus één testament per 243 inwoners in Vlaanderen, één per 360 in Wallonië en één per 550 in Brussel. De gemiddelde leeftijd van de opstellers bedraagt 63 jaar in België (69 jaar in Brussel, 66 jaar in Wallonië en 62 jaar in Vlaanderen). Die gemiddelde leeftijd lag de afgelopen vijf jaar op 64 of 65 jaar.

In een andere categorie winnen ook de buitengerechtelijke mandaten aan populariteit. Dit is een regeling waarbij iemand één of meerdere anderen aanwijst om in geval van onbekwaamheid (zoals ziekte of ouderdom) bepaalde handelingen te stellen, zoals het beheren van bankrekeningen of het betalen van facturen. Waar er in het eerste semester van 2020 nog 27.021 buitengerechtelijke mandaten werden afgesloten, is dat aantal jaar na jaar gestegen tot 66.398 in de eerste zes maanden van 2025. Nog meer dan bij testamenten is men in het noorden van het land veel meer te vinden voor dit instrument: 59.746 in Vlaanderen, tegenover slechts 4.633 in Wallonië en 2.019 in Brussel.

De erfovereenkomsten zijn nog relatief nieuw, want ze zijn pas ingevoerd bij de hervorming van het erfrecht in 2018. Dit instrument betrekt alle erfgenamen, ook bijvoorbeeld kleinkinderen of stiefkinderen. Het wordt vaak omschreven als een manier om potentiële conflicten te voorkomen, omdat het toelaat om op een vreedzame manier te bespreken wat iedereen in de loop van de familiegeschiedenis al heeft ontvangen. Dan gaat het om een globale erfovereenkomst, terwijl een punctuele erfovereenkomst enkel over een specifiek juridisch feit gaat. Volgens de cijfers van Fednot werden er in 2019 zo’n 3.710 erfovereenkomsten afgesloten, 2.027 in 2020. Vooral in 2022 (4.649) en 2023 (5.927) was er een duidelijke stijging, opnieuw met het grootste enthousiasme voor dit instrument in Vlaanderen. Volgens de laatste beschikbare cijfers werden er in de eerste negen maanden van 2024 nog eens 4.718 erfovereenkomsten geregistreerd, wat opnieuw een stijging betekent.